
DEPREM KOŞULLARINA UYGUN ASANSÖRLER
6 Şubat 2023 tarihinde Kahramanmaraş merkezli olarak gerçekleşen depremlerin bize gösterdiği gibi deprem dünyanın özellikle de ülkemizin kaçınılmaz bir gerçeği ve ülkemizde her an büyük bir depremle karşılaşma ihtimalimiz çok yüksek. Yine yaşanan bu depremlerde gördüğümüz bir gerçek de depremin değil de yapıların insanları öldürdüğüdür.
Bu yazımızda dikey yapılaşmanın yoğun kullanıldığı ülkemizde asansörlerin deprem anında davranışlarını ve bizim deprem anında beklediklerimizi standart ve mevzuatlar temelinde ele alacağız.
Ülkemizde yayımlanmış ve yürürlükte olan kanunları incelediğimizde aşağıdaki mevzuatları uygulamada görebilmekteyiz.
- 8/3/2018 tarihli ve 30364 mükerrer sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Türkiye Bina Deprem Yönetmeliği
- Türkiye Bina Deprem Yönetmeliğinin eki Deprem Etkisi Altındaki Binaların Tasarımı İçin Esaslar
- 17.07.2019 tarihli ve 30834 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Türkiye bina deprem yönetmeliği kapsamında yapılacak binalarla ilgili uygulama esaslarına dair tebliğ,
- 11.01.2019 tarihli ve 30652 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Türkiye bina deprem yönetmeliği kapsamında yapılacak tasarım gözetimi ve kontrolü hizmetlerine dair tebliğ
Yukarıda belirttiğimiz mevzuatları incelediğimizde deprem etkisi altında kalacak binalarda monte edilmesi gereken asansörlere dair herhangi bir kriter bulunmadığını görebilmekteyiz. Mevzuat olarak değerlendirmede takip edebileceğimiz tek mevzuat 2014/33/AB Asansör Yönetmeliği ve bu yönetmeliğe göre uyumlaştırılmış olan standart TS EN 81-77. Bu durum göz önüne alındığında asansörlerin deprem şartlarına uygun olarak monte edilebilmesi için TS EN 81-77 standardı takip edeceğimiz kaynak ancak bu standardı eşleştirebileceğimiz yasal mevzuat yukarıda belirtilenler ve tabii ki de binaların tasarımından sorumlu olan mimar ve mühendisler.
TS EN 81-77 Asansörler- Yapım ve montaj için güvenlik kuralları- Yolcu ve yük asansörleri için özel uygulamalar- Bölüm 77: Sismik durumlara tabi asansörler
TS EN 81-77 standardı Asansör Yönetmeliği kapsamında uyumlaştırılmış bir standart olup, TS EN 81-20 standardı ile birlikte kullanılabilecek C tipi bir standarttır, bu standart monte edilecek asansörler için TS EN 81-20 de belirtilen kurallara ilaveten sismik şartların da ilave edildiği standarttır.
Bu standart EN 1998-1:2004 (Eurocode 8) de belirtildiği şekilde sismik olaylar gerçekleştiğinde (deprem aktiviteleri) dayanması gereken binalarda monte edilecek olan asansörler için ek özel kuralları içermektedir.
Bu standardın temel amacı
— can kaybını önlemek ve yaralanmaların boyutunu azaltmak;
— insanların asansörde sıkışmasını önlemek;
— hasardan kaçınmak;
— yağ sızıntısından kaynaklanabilecek çevresel sorunlardan kaçınmak;
— hizmet dışı kalan asansör sayısını azaltmak.
Standart asansörleri 3 ayrı sismik kategoride değerlendirmektedir, bu kategoriler ekteki tabloda belirtilmiştir.
Ekteki tabloda belirtilen Tasarım ivmesi (ad asansörün tasarımı için sağlanan zemin ivmesinin, zemin davranışının, yapısal olmayan elemanların öneminin ve diğer parametrelerin bir fonksiyonudur. Asansörler EN 1998-1:2004 standardına göre yapısal olmayan eleman olarak değerlendirilmektedir, bu sebeple de ilk paragrafta belirtmiş olduğumuz deprem mevzuatları asansörlerin tasarımı ile ilgili bir çerçeve çizmemektedir. Deprem şartlarına uygun asansörlerin tasarımını gerçekleştirecek mühendislerimizin ihtiyaç duyduğu en önemli kaynak yukarıdaki tabloya göre binaların tasarımından sorumlu mimar ve mühendisler ve onlar tarafından sağlanacak olan tasarım ivmesidir. Tasarım ivmesinin sağlandığını hesaba katarak tasarım sürecinde uymamız gereken kuralları değerlendirmeye devam edebiliriz.
Asansör kuyusu:
Kuyuda sallanan askı halatları, regülatör halatları, kabinle hareket eden kablolar, dengeleme halatları ve zincirlerinin sabit teçhizata dolanmasını önlemek için, kuyuya monte edilen braketler, eşikler, cihazlar ve diğer teçhizatın oluşturduğu takılma noktaları standartta belirtilen tablo5’e göre korunacaktır.
Makine ve makara boşlukları
Binaların, yapıyı dinamik olarak bağımsız birimlere bölen genleşme derzleri ile tasarlandığı durumlarda, durak girişleri ve asansör kuyusu da dahil olmak üzere tüm asansör makineleri, bir genleşme derzlerinin aynı tarafında bulunmalıdır.
Kabinler:
Asansör tasarımı hesaplamaları için kabin kütlesi asansör tasarım hesaplamaları için, tasarım ivmesi (ad) tarafından üretilen kuvvetler aşağıdakiler dikkate alınarak hesaplanmalıdır:
- yolcu asansörleri için, kabinin kütlesi artı eşit olarak dağıtılmış beyan yükünün %40'ı;
- Yük yolcu asansörleri için, kabinin kütlesi artı eşit olarak dağıtılmış beyan yükünün %80'i.
Kabin tutucular:
Asansör kategorileri 2 ve kategori 3 kapsamındaki asansörler için, kabin şasisi, kabin şasisini kılavuz rayları üzerinde tutabilen üst ve alt kabin tutucuları ile donatılmalıdır.
Tutma tertibatları, kılavuz pabuçlara benzer şekilde yükleri dağıtacak şekilde yerleştirilmelidir. Tutma cihazları ya ray pabuçlarına entegre edilecek ya da ray pabuçlarının tespitine yakın yere monte edilmelidir.
Kabin, kılavuz rayların ortasında merkezde olduğunda, kabin tutucu ile kılavuz ray arasındaki şekilde gösterilen d1, d2 ve d3 boşlukları 5 mm'yi geçmemeli ve seçilen boyutlar, güvenlik tertibatının bir deprem sırasında kazara devreye girmesine neden olmamalıdır.
Karşı ağırlık ve dengeleme ağırlığı:
Karşı ağırlık veya dengeleme ağırlığı, çerçeveyi kılavuz rayları arasında tutabilen üst ve alt tutucu cihazlar ile sağlanmalıdır.
Tutucu tertibatlar, kılavuz ray pabuçlarına benzer şekilde yükleri dağıtacak şekilde yerleştirilmelidir.
Tutucu tertibatlar ya ray pabuçlarına entegre edilecek ya da ray pabuçlarının tespitine yakın monte edilecektir.
Askı ve dengeleme ekipmanları:
Kasnaklar ve zincir dişlileri için koruma
Askı veya dengeleme halatlarının kasnaklarının ve makaralarının oluklarından çıkmasını önleyen cihazlar, halatların girip çıktığı noktaların 15° içinde bir tutucu içermelidir. Sarım açısının her 90°'sinde bir makara ve en az bir ara tutucu kullanılmalıdır.
Zincirlerin dişlilerden çıkmasını önleyen cihazlar, zincirlerin dişlilere girip çıktığı noktaların 15° içinde bir tutucu içermelidir.
Kılavuz raylar:
Kılavuz raylar, bağlantıları ve ekleri EN 81-20:2020, 5.7 gerekliliklerine uygun olacak ve ayrıca tasarım ivmesi (ad) tarafından üretilen yüklere ve kuvvetlere dayanacaktır.
Tutma cihazlarının sağlandığı durumlarda, kabin ve karşı ağırlık veya dengeleme ağırlığı tutma cihazları, kılavuz ray doğrulamasında çerçeve destek noktaları olarak kullanılacaktır.
Standardın Ek D bölümünde tasarım ivmesine bağlı olarak kılavuz ray seçimi için örnek bir hesaplama belirtilmiştir.
Sismik olay sırasında izin verilen gerilmeler ve sapmalar Tutma cihazlarının bulunmadığı durumlarda, kabin kılavuz rayı sisteminin izin verilen maksimum sapmaları, yük ve kaldırma sistemi tarafından üretilen kuvvetler ile birlikte tasarım ivmesi (ad) tarafından üretilen kuvvetler de dikkate alınarak EN 81-20:2020, 5.7'nin gerekliliklerine uygun olacaktır.
Tutma cihazlarının sağlandığı durumlarda, aşağıda belirtilen gereklilikler yerine getirilmelidir. Kılavuz raylar için güvenlik faktörleri ekteki tabloya uygun olmalıdır.
Makine ve diğer asansör ekipmanları
Tüm makineler, makaralar ve ilgili üst kirişler ve destekler, halat ekleri, aşırı hız regülatörü, gergi makaraları ve dengeleme halatı gergi tertibatları, tasarım ivmesinden kaynaklanan kuvvetler de dahil olmak üzere üzerlerine uygulanan kuvvetlerin bir sonucu olarak devrilmeyi ve yer değiştirmeyi önleyecek şekilde tasarlanmalı ve sabitlenmelidir.
Rijit boru kullanılan hidrolik asansörlerde her rijit boyun sonunda esnek boru kullanılacaktır.
Kuyu içerisine yerleştirilen elektrik tertibatları
Kuyuya sabitlenen kat tanıma anahtarları veya sınır kesiciler, kanatçıklar veya benzeri cihazların sabitlenmesi, tasarım ivmesi (ad) tarafından üretilen kuvvetler dahil olmak üzere bunlara uygulanan yüklere ve kuvvetlere dayanacak şekilde tasarlanmalı ve monte edilmelidir. Ayrıca yukarıda belirtilen cihazlar kuyu içerisinde asılı halat ve kabloların neden olabileceği hasarlara karşı korunmalıdır.
Elektrik kesintisi veya ana güç kaynağının hata vermesi halinde asansörün davranışı:
Ana güç kaynağının arızalanması durumunda asansörün davranışı
Sismik kategorisi 2 ve 3'teki asansörler için, normal güç kaynağının arızalanması durumunda insanların kabinde sıkışmasını önlemek için, asansör kabini yukarı veya aşağı yönde bir sonraki kata otomatik olarak hareket ettirebilmelidir.
Kata geldiğinde asansör aşağıda açıklandığı gibi çalışacaktır:
a) Otomatik güçle çalışan kapıları olan bir asansör, bir durakta park edildiğinde kapıları açmalı, asansörü normal çalışma konumundan çıkarmalı ve kapıyı açık tutmalıdır;
b) Kapıları elle çalıştırılan bir asansör için, kabin belirlenmiş sahanlığa vardığında, kapı(lar)ının kilidi açılmalı ve asansör normal çalışma modundan çıkarılmalıdır.
Asansör kapıları kapalı olarak park edildiğinde, kurtarma hizmetinin kabinin mevcut olup olmadığını ve insanların sıkışıp sıkışmadığını kontrol etmesine imkan verecek şekilde (elektrik açıkken bile) kapıları kattan açacak bir araç sağlanmalıdır.
Normal güç kaynağının arızalanması durumunda asansörün davranışı, aşağıdakilerden herhangi birini geçersiz kılmayacaktır:
- elektrikli güvenlik cihazları;
— muayene istasyonu
— Acil durum elektrikle çalıştırma
— itfaiyeci kaldırma anahtarı
Sismik algılama sistemi
Kategori 3’te yer alan Sismik asansör karşı ağırlıklı veya dengeleme ağırlıklı asansörler için bir sismik algılama sistemi sağlanmalıdır.
Sismik algılama sisteminin yalnızca asansöre bilgi göndermek için kullanıldığı durumlarda, sistem aşağıdaki şekilde yerleştirilecektir:
— binadaki en alçak asansörün çukurunda veya
— diğer titreşim kaynaklarıyla karışması beklendiği takdirde, asansör kuyusunun alt kısmındaki başka bir yerde.
Sismik algılama sistemleri (Deprem sensörleri) konusunda daha detaylı bir çalışma ilerleyen sayılarda ele alınacaktır.
Sismik algılama sisteminin devreye girmesi durumunda asansörün davranışı:
Sismik algılama sisteminin etkinleştirilmesinden sonra, asansör aşağıda açıklanan şekilde çalışacaktır:
a) Kayıtlı tüm kat ve kabin çağrıları iptal edilecektir. Yeni çağrılar göz ardı edilecektir;
b) Hareket halindeki bir asansör kabini, hızını maksimum 0,3 m/s'ye düşürmeli ve bir sonraki olası durağa devam etmelidir.
Mümkünse, kabin hareket yönünü değiştirerek ve durdurarak kabinin karşı ağırlığı veya dengeleme ağırlığının yanından geçmesi önlenmelidir,
Asansör katında ise:
1) Otomatik güçle çalışan kapıları olan bir asansör, kapıları açmalı, asansörü hizmet dışı bırakmalı ve kapıları açık tutmalıdır;
2) Elle çalıştırılan veya otomatik olmayan güçle çalıştırılan kapıları olan bir asansör bu durumda kalmalı ve kapıların kilidi açıkken hizmetten çıkarılmalıdır;
3) Faz 2 işletiminde bir itfaiye asansörü olması durumunda, otomatik güçle çalışan kapı EN 81-72:2020'de tanımlandığı gibi çalışmalıdır.
Ana hatları ile deprem koşullarına uygun asansörlerin tasarımında uyulması gereken kuralları ele aldık, sonuç olarak öncelikle ülkemizde yaşanabilecek olası depremlerde en az kayıp yaşamayı temenni ederken, binaların tasarımında görev alan mühendisler ile asansörlerin tasarımında görev alan mühendislerin iş birliğinde çalışması gerektiğini tekrardan dile getirmemiz gerekmektedir.