Yazılım ve teknolojilerin gelişimi her geçen yıl hayatımızı kolaylaştırmakla birlikte 1857 yılından beri konutlarda kullanılan asansör teknolojilerinin de gelişmesini sağladı. Konutlarda ilk asansör 1857 yılında Newyork’ta kuruldu. Buharla çalışan bu asansörden sonra gelişim çok hızlı olmuş, 1880 yılında asansörlerde elektrik motoru kullanılmaya başlanmıştır. Eyfel kulesine kurulan asansörde bu ilklerden biridir. Türkiye de ise ilk asansör Pera Palas binasında kurulmuştur.

Asansörler uzun yıllardan beri hayatımızda olmakla birlikte dikey yapılaşmanın artmasıyla asansörlerin önemi daha da artmıştır. Dünyada asansör teknolojileri gelişmekle birlikte bu teknolojilere her yıl yenileri eklendiğini görmekteyiz. Ülkemizde asansörler Avrupa birliği ülkeleri ve dünyanın birçok ülkesinde kabul edilen EN standartları ve yönetmelikleri çerçevesinde piyasaya arz edilip kullanılmaktadır. Avrupa Standardizasyon komitesi üyeleri ve dünyada asansör sektörünün önde gelenleri standartların yeni versiyonları ve asansörler le ilgili yeni standartlar oluşturma konusunda önemli bir gayret içerisindedirler.

EN 81-20:2014 Avrupa Standardizasyon Komitesi olan CEN tarafından 28 Mayıs 2014 tarihinde kabul edilmiştir. EN 81-20 standardının 2020 versiyonu olan 81-20:2020 1 Aralık 2019 yılında CEN tarafından kabul edilmiş olup 2020 versiyonunda çok köklü değişiklikler yapılmamıştır.81-20 standardı ülkemizde kullanılması zorunlu olduğu dönemden itibaren asansör aksamları üreticileri 81-20 standardı şartlarını sağlayan ürünler üretmeye devam etmektedirler. Bu sayıdaki yazımda 81-20 standardı kapsamında asansör kumanda sistemlerine gelen değişikliklere değineceğim.

Acil Durum Çalışması ve Test İşlemleri İçin Tertibatlar: (81-20 madde 5.2.6.6.3.c):
Panoda aşağıdaki istekleri karşılayan gösterge tertibatı bulunmalıdır. 
- Kabinin hareket yönünü,
- Kilit açılma bölgesine ulaşıldığını ve
- Kabinin hızı görülmelidir.

Pano Aydınlatması: (81-20 madde 5.2.6.6.3).
Pano içerisindeki cihazlar en az 200 lüx şiddetinde bir aydınlatma sağlayacak şekilde ışıklandırılmalıdır. Panonun üzerine veya yakınına yerleştirilmiş bir anahtar, panonun aydınlatmasını kumanda etmelidir. 

Otomatik Güçle Çalışan Kapılar: (81-20 madde 5.3.6.2.2.1).

Bir koruyucu tertibat, kapının kapanma hareketi esnasında bir kişinin kapı girişinden geçmekte olduğu sırada kapının otomatik olarak yeniden açılmasını sağlamalıdır. Bu koruyucu tertibat, kapının kapanmasına 20 mm kaldığında devre dışı bırakılabilir. 

1) Koruyucu tertibat (örneğin boy fotosel), kabin kapısı eşiği üzerinde en az 25 mm ve 1600 mm arasındaki mesafe üzerinden açıklığı örtmelidir.

2) Koruyucu tertibat (boy fotosel), asgari 50 mm çapındaki engelleri tespit edebilmelidir.

3) Kapı kapatılırken, kalıcı engelleri ortadan kaldırmak için koruma tertibatı önceden belirlenmiş bir sürenin sonunda devre dışı kalabilir.

 Asansör boy fotoseli 

4) Koruyucu tertibatın devre dışı bırakılması veya arıza durumunda, asansör çalışmaya devam ediyorsa, kapıların kinetik enerjisi 4 J’e sınırlandırılmalı ve akustik sinyal ile kişiler uyarılarak kapının herhangi zaman süresinde kapanması sağlanmalıdır.

Not— Kabin kapısının ve durak kapılarının koruma tertibatı ortak olabilir.

Acil Durumda Müdahale: (81-20 madde 5.9.2.3.1.b-1).
Elektrik kesintisi durumunda pano beslemesi için kullanılacak güç kaynağı, herhangi bir yükle yüklü kabini en yakın durağa getirecek ve 1 saat süresince bu işlemi gerçekleştirebilecek nitelikte olmalıdır. 

Kabini en yakın durağa getirirken hız, 0,30 m/s’den büyük olmamalıdır (81-20 madde 5.9.2.3.1.b-2). 

Kabinin, bir kilit açılma bölgesinde olup olmadığının kontrolü kolaylıkla mümkün olmalıdır (81-20 madde 5.9.2.3.2).

Asansör Ups-kurtaran yedek güç kaynağı

Statik elemanlarla alternatif veya doğru akım motorlarının beslenmesi ve  kumandası (81-20 Madde 5.9.2.5.4)
 
Aşağıdaki yöntemlerden biri kullanılmalıdır:
a) İki bağımsız kontaktör motor akımını kesmelidir.(81-1+A3 standardında da vardı.)

Asansör durgunken Kontaktörden biri ana kontakları açmaması durumunda, en geç bir sonraki hareket yönündeki değişimde, asansörün ileriye doğru hareket etmesi önlenmelidir. Bu izleme fonksiyonunun bir sıkışma (takılma) arızasında, aynı sonuç sağlanmalıdır,

b) Aşağıdakilerden oluşan bir sistem: (81-1+A3 standardında da vardı.)
1) Tüm kutuplarda akımı kesen bir kontaktör.
Kontaktör bobini, en azından her hareket yönü değişiminden önce devre dışı kalmalıdır. Kontaktörün devre dışı bırakmaması durumunda, asansörün ileriye doğru hareket etmesi önlenmelidir. Bu izleme fonksiyonunun bir sıkışma (takılma) arızasında, aynı sonuç sağlanmalıdır ve

2) Statik elemanlardaki enerji akışını kesen bir kumanda tertibatı ve

3) Asansörün her duruşunda, enerji akışının kesildiğini kontrol eden bir izleme tertibatı.
Normal bir durma süresinde (periyodunda), statik elemanlar tarafından enerji akışının kesilmesi gerçekleşmezse, izleme tertibatı kontaktörün devreyi açmasını sağlamalı ve asansörün ileriye doğru hareket etmesini önlemelidir.(Safe off)

c) Madde 5.11.2.3’e uygun olan elektrik devresi.(81-20 ile yeni geldi.)
Bu vasıtalar, bir güvenlik bileşeni olarak kabul edilmeli ve EN 81-50:2014, Madde 5.6’nın gereklerine göre doğrulanmalıdır.(Bu madde güvenlik devresi içeren elektronik komponent veya programlanabilir elektronik sistemlerin test standartlarını  belirtmektedir.)

d) En az 1’in bir donanım arızası toleransıyla SIL3 gereklerini yerine getiren EN 61800-5-2:2007, Madde 4.2.2.2’ye göre güvenli bir tork kapatma (STO) fonksiyonlu hızı ayarlanabilir elektrikli bir güç tahrik sistemi. (81-20 ile yeni geldi.)STO (Safety torque off) cihazı donanım arıza toleransı (HFT) en az 1 olmalıdır.
SIL sertifikası bir sistemin SIF (Safety Instrumented Function) güvenliğini belirtir. SIF herhangi bir işlem sırasında oluşabilecek tehlikeli bir durumun algılanması ve bu durumun engellenmesi fonksiyonu olarak tanımlayabiliriz.
 
HFT (Hardware ve Fault  Tolerance-Donanım hata toleransı), güvenlik özelliğinin kalitesini gösterir.

HFT 0: Tek hata güvenlik kaybına neden olabilir.

HFT 1: Güvenlik kaybına neden olacak aynı anda en az iki donanım hatası olmalı

HFT 2: Güvenlik kaybına neden olacak aynı anda en az üç donanım hatası olmalı

Yukarıda (d)  maddesinde belirtilen safe torque off yani (STO) ile birlikte bir çok asansör kumanda panosu imalatçısı tümleşik kumanda  sistemlerine geçiş yapmakla birlikte kontaktörsüz (sadece iki adet mini fren kontaktörlü) sistemleri ürettiler. 

Tümleşik (STO sistemli) kumanda sistemleri

Kontaktör kullanılmadan motora direkt olarak bağlanabilme uygunluğu (Safety Torque Off - STO) yapılan zorlu testleri hatasız geçmesi gerekmektedir. Kontaktörsüz kumanda sisteminin getirdiği birden fazla avantaj vardır. Bunlardan ilki pano hammadde maliyetindeki azalmadır. İkincisi ise panodaki anahtarlamadan kaynaklanan sesin(kontaktör sesi) önemli ölçüde azalmasıdır. Bunların yanı sıra teknik olarak en önemli avantaj motor sürücü IGBT çıkışlarının hiçbir zaman mekanik olarak anahtarlanmıyor olmasıdır. İnverter çıkış IGBT’leri motor sargılarına her zaman direkt olarak bağlıdır. IGBT akımlarını motor sargıları üzerinden anahtarlanma yerine her zaman doğal yolla sönümlendirilmesi bu hayati elemanların ömrünü ciddi oranda uzatır.

Motor Çalışma Süresi Kısıtlama: (81-20 madde 5.9.2.7.1).
Halatlı asansörlerde, seçilen maksimum motor çalışma süresi sonunda motorun normal çalışmasına izin verilmez. Fakat muayene veya acil durumda elektrikli çalışmaya izin verilmelidir.

Hidrolik asansörlerde, seçilen maksimum motor çalışma süresi sonunda motorun normal çalışmasına izin verilmez. Fakat muayene çalışmasına veya elektrikli kayma düzeltme çalışmasına izin verilmelidir.

Elektrik Tesisat Montajı: (81-20 madde 5.10.1.1.5).
Tüm kontrol tertibatı, önden bunların çalıştırılmasını ve bakımını kolaylaştıracak şekilde montajı yapılmalıdır. Düzenli bakım veya ayarlama için erişimin gerekli olduğu durumda ilgili tertibat, çalışma alanından 0,40 m ve 2,0 m yükseklik arasına yerleştirilmelidir. Bağlantı uçları çalışma alanından en az 0,2 m yükseklikte olması ve kontaktörler ve kabloların kolayca bunlara bağlantısı yapılabilecek şekilde yerleştirilmiş olması önerilmektedir. Bu gerekler, kabin çatısı üzerindeki tertibata uygulanmaz.

Makinanın Durdurulması ve Durma Şartının Kontrol Edilmesi: (81-20 madde 5.9.3.4.4).
Asansör duruyor iken, kontaktörlerden birinin ana kontakları açmamış veya elektromekanik tertibatlarından biri akım devresini kesmemiş ise, en geç bunu takip eden hareket yönü değişiminde asansörün hareketi engellenmiş olmalıdır. Bu izleme fonksiyonunda bir sıkışma (takılma) durumunda da aynı sonuç sağlanmalıdır.(KRC Hatası)

Asansör kontaktörleri
Kabin Pozisyonunun Kontrolü: (81-20 madde 5.9.3.9.3).
Asansör ikiden fazla durağa hizmet veriyorsa, aşağıda belirtilen ilgili makine boşluğunda elektrik besleme devresinden bağımsız bir tertibatla kabinin kilit açılma bölgesi içinde olup olmadığı kontrol edilebilmelidir:
a) Makina dairesi veya

b) Makine dolabı veya

c) Acil durum müdahalesi için tertibatlar tesis edilmiş ise, acil durum ve test panoları üzeri.
 
Asansör kilit açılma bölgesine ulaşınca yanan katta lambası (kırmızı renkli)

Elektrik Şokuna Karşı Koruma: (81-20 madde 5.10.1).
Genel 
Koruma önlemleri, HD 60334-4-41(Alçak gerilim elektrik tesisleri-bölüm 4-41: Güvenlik için koruma-Elektrik çarpmasına karşı koruma)’de belirtilen kurallara uygun olmalıdır.

Elektrik şoku riskinin çıkmasına neden olabilen elektrik donanımı bulunduran ve başka türlü açıkça gösterilmeyen mahfazalar, IEC 60417-5036 grafik sembolü ile işaretlenmelidir.

Uyarı işaretleri, kuyu duvarı kapı veya kapakları üzerinde düzgünce görülmelidir.

Elektrik şoku ve yüksek ısı uyarı etiketleri

Temel Koruma (doğrudan temasa karşı koruma): (81-20 madde 5.10.1.2.2).

Genel korumalara madde 5.10.1.2.1’e  ilave olarak aşağıdakiler uygulanır:
a) Asansör kuyusunda, makine alanlarında ve makara dairesinde doğrudan temasa karşı elektrikli donanımdan koruma, en az IP2X koruma sağlayan mahfazalar vasıtasıyla sağlanmalıdır.

b) Yetkili personeller donanıma erişebildiğinde, doğrudan temasa karşı IP2XD ye karşılık gelen asgari koruma derecesi uygulanmalıdır.

c) Kurtarma çalışmaları için üzerinde tehlikeli elektrikli parçalar bulunan kuyu mahfaza duvarı açıldığında, tehlikeli gerilime erişim, IPXXB asgari koruma derecesi ile engellenmelidir.

d) Üzerinde tehlikeli elektrik parçaları bulunan diğer kuyu mahfaza duvarı için EN 50274 (Alçak gerilim anahtarlama ve kontrol düzeni üniteleri-elektrik çarpmasına karşı koruma-Tehlikeli gerilimli bölümlere istenmeden yapılan doğrudan temasa karşı koruma) standardı uygulanır.

İlave Koruma: (81-20 madde 5.10.1.2.3).
30 mA’i aşmayan artık çalışma beyan akımı kapasiteli artık akımdan koruma tertibatı (RCD) vasıtasıyla ilave korum, aşağıdakiler için korunmalıdır:
a) Kabin aydınlatma devresinin anahtarı ve buna bağlı devreler (madde 5.10.1.1.1.b) ile kuyu aydınlatması ve buna bağlı devreler(madde 5.10.1.1.1.c) ve

b) Durak kontrolleri için kontrol devreleri ve göstergeleri ve 50 V AC ‘den daha yüksek gerilime sahip güvenlik zincirleri ve

c) 50 V AC ‘den daha yüksek gerilime sahip asansör kabini üzerindeki devreleri.

Kabin Yükünün Kontrolü: (81-20 madde 5.12.1.2.1.).
Asansör, kabinin aşırı yüklenmesi durumunda, otomatik seviyeleme dahil, kabinin normal harekete geçmesini önleyen bir tertibatla donatılmalıdır. Hidrolik asansörlerde, bu tertibat otomatik seviyelemeyi engellememelidir.

Muayene Çalışma Kumandası: (81-20 madde 5.12.1.2.1).
Muayene ve bakım çalışmasını kolaylaştırmak için, kolayca çalışılabilen muayene kumanda istasyonu kalıcı olarak aşağıdaki yerlerde monte edilmelidir:
a) Kabin çatısına,

b) Kuyu boşluğuna,
Kuyu boşluğunda muayene kumanda istasyonu örneği

c) Kabini, açık bir muayene kapağı ile içeriden hareket ettirmek gerekiyorsa; muayene kapağının yakınında,

d) Kabini platformdan hareket ettirmenin gerekli olduğu durumlarda, platform üzerinde.

Muayene kumanda istasyonu aşağıdakilerden oluşmalıdır:
a) Elektrikli güvenlik tertibatı için gerekleri yerine getiren bir anahtar (muayene çalışma anahtarı),  İki konumlu olması gereken bu anahtar, yanlışlıkla çalışmaya karşı korunmuş olmalıdır. 

b) Açıkça gösterilen yön yardımıyla kazara çalışmaya karşı korunmuş “YUKARI” ve “AŞAĞI” yönlü basmalı butonlar, 

c) Kazara çalışmaya karşı konmuş “ÇALIŞTIRMA” basmalı butonu,  

d) Güvenlik devresine seri bağlı bir durdurma anahtarı.  Kumanda istasyonu, kabin çatısından kapı mekanizmalarını kumanda etmesi için kazara çalışmaya karşı korunmuş özel anahtarlarda bulundurabilir.

Muayene kumanda istasyonları örnekleri

Muayene Çalışma Fonksiyonları:
Muayene konumunda muayene çalışma anahtarı, aynı anda gerçekleştirilen fonksiyonlar için aşağıdaki şartları yerine getirmelidir:
a) Normal çalışma kumandaları,

b) Acil durum elektrikli müdahale,

c) Seviyeleme ve otomatik seviyeleme devre dışı bırakılmalıdır.

d) Güçle çalışan kapıların herhangi bir otomatik hareketi engellenmelidir.

Kapı/kapıların güçle çalışan kapanmaları aşağıdakilere bağlı olmalıdır:
1) Kabin hareketi için yön butonuna basılarak çalışmaya veya

2) Kapıların kumanda etme mekanizmaları için kazara çalışmaya karşı korumalı ilave anahtarlara.

e) Kabin hızı, 0,63 m/s’yi aşmamalıdır.

f) Kabin çatısı üzerindeki veya kuyu boşluğundaki herhangi bir ayakta durma alanından dikey yükseklik mesafesi 2,0 m veya daha az olduğunda kabin hızı 0,3 m/s’yi aşmamalıdır.

g) Normal kabin seyir sınırları aşılmamalıdır, örneğin normal çalışmada durma konumları aşılmamalıdır.

h) Asansörün çalışması güvenlik tertibatına bağlı olarak kalmalıdır.

i) Birden fazla muayene kumanda istasyonu, “MUAYENE” ye başlamış ise, muayene kumanda istasyonunda aynı basma butonu aynı anda basılmadıkça, bunların herhangi birinden kabini hareket ettirmek mümkün olmamalıdır.

Asansörün Normal Çalışmasına Geri Dönüşü:
Asansörün normal çalışmasına geri dönüşü, sadece muayene çalışma anahtarının/anahtar-larının normale getirilmesiyle gerçekleşmesi mümkün olmalıdır.

İlave olarak kuyu boşluğundan asansörün normal çalışmasına geri dönüşü, sadece aşağıdaki şartlarda mümkün olmalıdır:
a) Kuyu boşluğuna erişime müsaade eden durak kapıları, kapatılmalı ve kilitlenmelidir.

b) Kuyu boşluğunda bulunan tüm durdurma tertibatı devre dışı bırakılmalıdır.

c) Elektrikli tekrar ilk ayar konumuna getirme (reset) tertibatı aşağıdaki şekilde kuyu dışında çalıştırıldığında:
1) Kuyu boşluğuna erişime müsaade eden kapının acil durum kilit açma tertibatıyla birlikte  veya

2) Örneğin, kuyu boşluğuna erişime müsaade eden kapının yakın bir yerinde yerleştirilmiş içeriden bir kilitlenmiş pano gibi sadece yetkili kişiler için giriş.
 
Asansör reset anahtarı (Kuyu dışında)

Muayene Kumanda İstasyonu:
Muayene kumanda istasyonunda aşağıdaki bilgiler bulunmalıdır:
a) Muayene çalışma anahtarı üzerinde veya yakınında “NORMAL” ve “MUAYENE” kelimeleri,

b) Aşağıdaki çizelgede belirtildiği gibi renkler yardımıyla hareket yönü:
Muayene kumanda istasyonu – Kumandalar ve resimli gösterimler (piktogramlar)

Not: Kumanda istasyonunda alarm butonu yer alması isteğe bağlıdır.

Muayene çalışmasında kabin hareketi, sadece herhangi bir yön ve “ÇALIŞTIRMA” butonuna aynı anda basıldığında mümkün olmalıdır.

Bu basma butonlar, EN 60947-5-1:2004 ‘te belirtilen aşağıdaki kategorilere ait olmalıdır:

– AC güvenlik devreleri için AC-15,  
– DC güvenlik devreleri için DC-13.

Uygulanan yüklerle ilgili mekanik ve elektrikli en az 1 milyon çalışma çevrimine dayanıklı olmalıdır.

Durak ve Kabin Kapısını Devre Dışı Bırakan BYPAS Tertibatı:
Kapı kilitleme kontaklarının bakımı için durak ve kabin kapısını devre dışı bırakan (bypas) bir tertibat, kontrol paneli veya acil durum ve deney panelinde bulunmalıdır.

Tertibat, kalıcı olarak montajı yapılmış mekanik hareketli (örneğin kapak, güvenlik kapağı) veya Madde 5.11.2’ye göre elektrik güvenlik tertibatı için gereklere uygun olan priz soket tertibatıyla kontrolsüz kullanıma karşı korumalı bir anahtar olmalıdır.

Durak ve kabin kapısını devre dışı bırakma (bypas) tertibatı, bunların üzerinde veya yakınında “BYPAS” kelimesi yazılarak tanımlanmalıdır. Buna ilave olarak, devre dışı bırakılan kontaklar, elektrik diyagramına göre tanımlayıcılar ile gösterilmiş olmalıdır.

Alternatif olarak aşağıdaki gibi elektrik diyagramlarına göre tanımlayıcılarla birlikte kullanılabilir.

DS kablo tesisatı diyagramı üzerinde devre dışı bırakma (bypas) resimli gösterim örneği. Devre dışı bırakma tertibatının etkinleştirme durumu açıkça gösterilmelidir.

Devre dışı bırakma fonksiyonu için aşağıdaki şartlar yerine getirilmelidir:

a) Herhangi bir otomatik güçle çalışan kapıların çalışması dahil normal çalışma kumandaları, tesirsiz hale getirilmeli,

b) Durak kapılarının, durak kapı kilitlerinin, kabin kapısının/kapılarının ve kabin kapı kilitlerinin kontaklarının devre dışı bırakılması mümkün olmalı,

c) Kabin kapı/kapılarının ve durak kapılarının aynı anda kontaklarını devre dışı bırakmak mümkün olmamalı,
Bypass uygulama örnekleri Anatar/Klemens

d) Müstakil ayrı bir izleme sinyali, kabin kapısını kapatan kontak/kontakların devre dışı bırakılmasıyla kabin hareketine müsaade etmek için kapalı konumda kabin kapı/kapılarının bulunduğunu tespit edilmesini sağlamalıdır. Ayrıca kabin kapısını kapatan kontak/kontaklar ve kabin kapısını kilitleyen kontak/kontakları birleştirilmişse bu şart uygulanır.

e) El ile kullanılan durak kapılarında, durak kapı kontaklarının ve durak kapı kilitlerinin aynı anda devre dışı bırakılması mümkün olmamalı,

f) Kabin hareketi, sadece muayene çalışmasında veya acil durum elektrikli müdahalesinde mümkün olmalı,

g) Kabinde bir ses sinyali ve kabin altında yanıp sönen ışık, hareket sırasında aktif olmalıdır. Bu sesli uyarının ses seviyesi, kabin altında 1m mesafede asgari 55 dB olmalıdır.
Kabin altı sesli ışıklı uyarı sistemi örneği

Arızalı Kapı Kontak Devreli Asansörün Normal Çalışmasının Önlenmesi:
Bu madde ile kabin kilit açma bölgesinde iken bütün kapı emniyet kontaklarının düzgün çalıştığının kontrol edilmesi gerektiği; eğer arıza tespit edilmiş ise asansörün normal çalışmasının önlenmesi gerektiğini belirtilmektedir.

Bu tespit yapılırken durak ve kabin kapısı devre dışı bırakma (bypass) tertibatı bölümünde bahsedilen (madde 5.12.1.8.3 d), kabin kapısına yerleştirilen ayrı bir izleme kontağından gelen bilgide dikkate alınmalıdır.

Kabin kapısının hem kapatma hem de açmasında fiş-kontak, kilit ve izleme kontağından gelen bilgiler sırasıyla kontrol edilmelidir. Sırasında açılmayan veya kapanmayan bir devre varsa asansörün normal çalışması önlenmelidir.