HIZ İZLEYİCİ İÇİN STANDART GEREKLİLİKLERİ ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER
Şehir yaşantısının temeli sayılacak yapılaşma ve yapı ihtiyacını karşılamak üzere tasarlanan yoğun yaşam merkezleri, çok katlı yerleşkeler temel gereksinimi bina içi erişim ve taşıma sorunu asansörler ile çözülmektedir. Güvenlik gereklilikleri konusunda katı kurallar oluşturularak asansörün sınırları belirlenmekte ve bu sınırların dışına çıkılması halinde hareketin durdurulması istenmektedir.
Bu yazımızda asansörlerin hız izleyici olarak bilinen ilgili ürün mevzuatlarında tanımlanan hız regülatörünün üzerinde duracağız. Öncelikle ifade karışıklığı yaşamamak için hız izleyici olarak “hız regülatörü” ifadesinin kullanıldığını belirtmek isterim.
Ürüne ait bilgileri dikkate alır iken Tasarım, Satın alma, Montaj ve Servis hizmetlerini bir bütün olarak değerlendirmek daha doğru olacaktır. Ürün standardında bahsedilen hız regülatörü için aşağıdaki açıklamalar bilgilendirme amacıyla paylaşılmaktadır.
Hız regülatörü tek veya çift yönlü olarak çalışabilir olmalı ve anma yükünü taşıyan bir kabini veya bir karşı ağırlığı veya dengeleme ağırlığını durduracak tertibatı devreye sokacak yeterliliklere sahip olmalıdır.
Hız regülatörü üzerinde; imalatçısının ismi, tip inceleme belgesi numarası, tipi bilgilerini içeren bir plaka sabitlenmelidir.
Geçtiğimiz sayılarda bahsettiğimiz bazı bilgileri tekrar hatırlayalım.
Güvenlik tertibatı için hız regülatörünün devreye girmesi, anma hızının en az %115'ine eşit ve aşağıdakilerden düşük bir hızda meydana gelmelidir:
1) Sabit makaralı tipler hariç ani etkili tip güvenlik tertibatları için 0,8 m/s veya
2) Sabit makaralı tip güvenlik tertibatları için 1 m/s veya
3) 1,0 m/s'yi aşmayan anma hızları için kullanılan kademeli tip güvenlik tertibatı için 1,50 m/s veya
4) (1,25.V + 0,25/V) 1,0 m/s'yi aşan anma hızları için kademeli tip güvenlik tertibatı için.
Anma hızının 1 m/s'yi aştığı asansörler için, 4'te gerekli olan değere mümkün olduğunca yakın bir devreye girme hızı seçilmesi tavsiye edilir. Eğer güvenlik tertibatı ayarlanabilir ise son ayar, mührü kırmadan yeniden ayarlama yapmayı önleyecek şekilde mühürlenmelidir.
Düşük anma hızına sahip asansörler için, yukarıda belirtilen alt sınıra mümkün olduğunca yakın bir devreye girme hızı seçilmesi tavsiye edilir.
Bu bölümden itibaren ilgili ürün test standardının gereklilikleri üzerinde duralım. Kilitleme kuvveti oluşturmak için yalnızca sürtünme tahriki kullanan hız regülatörleri, ilave bir sertleştirme işlemine tabi tutulmuş ya da alttan kesikli forma sahip olmalıdır.
Güvenlik tertibatının çalışmasına karşılık gelen dönme yönü, hız regülatörünün üzerinde işaretlenmelidir.
Devreye girdiği zaman, regülatör tarafından hız regülatörü halatında üretilen çekme kuvveti, en az güvenlik tertibatının devreye girmesi için gerekli olanın iki katı ya da 300 N değerinde olmalıdır.
Tehlikeli bir hıza erişilmeden önce hız regülatörünün devreye girmesini sağlamak için, regülatörün devreye girme noktaları arasındaki azami mesafe, regülatör halatının hareketine bağlı olarak 250 mm'yi aşmamalıdır.
Hız regülatörünün azami kilitleme hızı referans alınarak hesaplanan bir serbest düşme mesafesi benimsenmelidir.
Serbest düşme mesafesi metre cinsinden aşağıdaki gibi alınmalıdır: h = v12/ 2.gn + 0,1 + 0,03
gn Saniyenin karesi başına metre cinsinden (m/s2)standart serbest düşme hızlanmasıdır;
v1 Hız regülatörünün saniye başına metre cinsinden (m/s) kilitleme hızı;
0,10 m Tepki süresi esnasında kat edilen mesafeye karşılık gelir;
0,03 m Kavrama elemanları ile kılavuz raylar arasındaki boşluğun kapanması esnasında alınan mesafeye karşılık gelir.
Güvenlik tertibatının absorbe edebileceği toplam enerji: (P + Q)1 = 2 . K / (gn . h)
K, K1, K2 Bir güvenlik tertibatı bloku tarafından absorbe edilen, joule cinsinden enerji (grafiğe göre hesaplanır);
P Boş kabinin ve kabin tarafından taşınan aksamların kilogram cinsinden kütleleri; yani, hareketli kabloların bir kısmı, dengeleme kabloları/zincirleri (varsa), vb.;
Q Kilogram cinsinden anma yükü; kilogram cinsinden izin verilen kütledir.
Hız regülatörünün halatı aşağıdaki şartları sağlamalıdır:
a. Hız regülatörü EN 12385-5:2002'de belirtilen bir tel halat ile tahrik edilmelidir.
b. Halatın asgari kopma yükü, halat tahrikli tipteki hız regülatörü için 0,2’ye eşit bir μmax sürtünme faktörü dikkate alınarak, hız regülatörünün devreye girdiği anda regülatörün halatında oluşan çekme kuvveti ile, en az 8 güvenlik faktörü ile ilişkilendirilmelidir.
c. Hız regülatörü halatı için makaraların bölüm çapı ile halatın anma çapı arasındaki oran en az 30 olmalıdır.
d. Hız regülatörü halatı, bir germe ağırlığı ile bir makara tarafından gerilmelidir. Bu makara ya da onun germe ağırlığı kılavuzlanmalıdır.
e. Devreye girme değerleri, germe aygıtının hareketi ile değişmediği müddetçe, hız regülatörü germe aygıtının bir parçası olabilir.
f. Güvenlik tertibatının bağlanması sırasında, hız regülatörü ve bağlantı uçları, normalden fazla bir fren mesafesi olması durumunda bile bozulmadan kalmalıdır.
g. Hız regülatörünün halatı güvenlik tertibatından kolayca ayrılabilir olmalıdır.
Hız regülatörü aşağıdaki şartları sağlamalıdır:
a. Hız regülatörü kontrol ve bakım için erişilebilir ve ulaşılabilir olmalıdır;
b. Eğer asansör kuyusunda konumlandırılmışsa, hız regülatörüne kuyunun dışından erişebilmeli ve ulaşılabilmelidir;
c. Aşağıdaki üç şartın sağlanması hâlinde yukarıdaki gereklilik geçerli olmaz:
1. Hız regülatörünün devreye girmesi, istenmeyen şekilde devreye girmenin gerçekleşmediği ve harekete geçirme aygıtının yetkilendirilmemiş kişilerce erişilebilir olmadığı şekilde, kablosuz kumanda haricinde bir uzaktan kumanda ile kuyunun dışından gerçekleştirilmişse ve
2. Hız regülatörüne, kontrol ve bakım için kabin üstünden veya kuyu alt boşluğundan erişilebiliyor ise ve
3. Kabin, karşı ağırlık ve dengeleme ağırlığı yukarı yönde hareket ettirildiğinde, hız regülatörü, devreye girdikten sonra normal pozisyonuna otomatik olarak geri dönüyorsa.
Ancak elektrikli kısımlar kuyunun dışından uzaktan kumanda ile normal konumuna geri dönebilir ki bu, hız regülatörünün normal işlevini etkilememelidir.
Hız regülatörü veya başka bir aygıt, elektrik güvenlik tertibatı aracılığıyla, kabin hızı, yukarı yönde ya da aşağı yönde, regülatörün devreye girme hızına erişmeden önce asansör makinesinin durdurulmasını başlatmalıdır. Ancak 1 m/s'yi aşmayan anma hızlarında bu aygıt en geç, regülatörün devreye girme hızına erişildiği anda çalışabilir.
Eğer güvenlik tertibatının serbest bırakılmasından sonra hız regülatörü kendisini otomatik olarak sıfırlamıyorsa, elektrik güvenlik aygıtı, hız regülatörü sıfırlama pozisyonunda değilken asansörün başlatılmasını önlemeli dir. Ancak acil durum elektrikli kurtarma kumandası aktif iken güvenlik tertibatında bulunan emniyet kontağı devre dışı hâlde olmalıdır.
Ürün belgelendirilmesi için öncelikle aşağıdaki bilgilerin belgelendirme kuruluşu ile paylaşılması gerekir.
a. Regülatör tarafından çalıştırılacak olan güvenlik tertibatının tipi (veya tipleri);
b. Asansörlerin, regülatörlerin kullanılabileceği azami ve asgari anma hızları;
c. Kilitleme yaptığı zaman hız regülatörü tarafından halatta oluşan tahrik kuvvetinin öngörülen değeri.
d. Bir adet hız regülatörü;
e. Hız regülatörü için kullanılan tipte ve kurulmasının tavsiye edildiği şekildeki normal hâlinde bir adet halat. Tedarik edilecek olan uzunluk laboratuvar tarafından belirlenir;
f. Hız regülatörü için kullanılan tipte bir gergi kasnağı tertibatı.
Yapılışı, çalışmayı, kullanılan malzemeleri, ürün aksamlarının boyutları ve toleranslarını gösteren ayrıntılı çizimler ve montaj çizimleri başvuruda yer almalıdır.
Deney yöntemi ve işlemi:
Belgelendirme kuruluşu aşağıdaki bilgileri kontrol eder;
a. Kilitleme hızının başvuru sahibince belirtilen aralığın içinde olup olmadığı;
b. Hız regülatörünün üzerinde elektrik güvenlik tertibatı monte edilmişse, makinenin durmasına sebep olup olmadığı;
c. Hız regülatörü kilitleme yaptığında, elektrik güvenlik tertibatının asansörün tüm hareketini engelleyip engellemediği;
d. Kilitleme yapıldığı zaman hız regülatörü tarafından halatta oluşturulan tahrik kuvveti.
Asansörün anma hızı aralığına karşılık gelen kilitleme hızı aralığında en az yirmi deney yapılmalıdır. Deneylerin çoğunun, aralığın uç değerlerinde yapılması tavsiye edilir. Kilitleme hızına erişmek için hız regülatörünün hızlanmasının, eylemsizlik etkilerini bertaraf edebilmek için mümkün olduğunca düşük tutulmalıdır. Buna ek olarak, bir serbest düşme durumunu simüle etmek ve regülatörde bir bozulmaya sebep olmadığını kanıtlamak için 0,9 - 1 gn arasındaki bir hızlanma değerinde en az iki deney yapılmalıdır.
Deney sonuçlarının yorumlanması:
20 deney esnasında kilitleme hızları, hız regülatörleri için ortaya koyulan sınırlar içinde olmalıdır. Eğer belirtilen sınırlar aşılırsa, aksamın üreticisi tarafından bir ayarlama yapılabilir ve 20 yeni deney yürütülür. 20 deney esnasında aygıtların, elektrik güvenlik aygıtının çalışmasının, eğer bu aygıt hız regülatörünün üzerinde monte edilmişse, makinenin durmasına sebep olup olmadığı ve elektrik güvenlik aygıtının çalışmasının, hız regülatörü kilitleme yaptığında, asansörün tüm hareketini engelleyip engellemediği kontrol edilir. Kilitleme oluştuğunda hız regülatörü sebebiyle halatta oluşan tahrik kuvveti en az 300 N ya da başvuru sahibi tarafından belirtilen daha yüksek herhangi bir değer olmalıdır. Aygıtın üreticisi tarafından aksi talep edilmediği ve deney raporunda belirtilmediği müddetçe kavrama açısının 180° olması tavsiye edilir. Halatı kavrayarak çalışan bir aygıt olması durumunda, halatta kalıcı bir şekil bozulması olmadığının kontrol edilmesi tavsiye edilir.
Tip inceleme belgesi içeriği:
Belge aşağıda verilenleri belirtmelidir:
a. TS EN 81-50 Ek A'ya göre bilgiler;
b. Hız regülatörünün tipi ve uygulaması;
c. Asansörün, hız regülatörünün kullanılabileceği azami ve asgari anma hızları;
d. Kullanılacak halatın çapı ve konstrüksiyonu;
e. Tahrik kasnaklı bir hız regülatörü olması durumunda, asgari germe kuvveti;
f. Kilitleme oluştuğu zaman hız regülatörü sebebiyle halatta oluşabilecek tahrik kuvveti.
Son olarak tasarım zorunlu olan çözüm gerektiren yerlerde değerlendirilecek şartlar gerek koşulları ile birlikte ürün standardında tanımlamıştır. Konuya ilişkin araştırmalar ile derinlemesine inceleme yapmak isteyenler için değerlendirilebilir.
Piyasada yaygın olarak kullanılan ürünlerin gerek koşullarını mümkün olduğunca ortaklaştırmak için yazılı olarak standartlardan faydalanılmaktadır. Mevcut standartlarda sunulan çözümleri gerek koşulları ile birlikte değerlendirmek gerekir. Yaşamsal ihtiyacımız olan asansör güvenliğinin önemini bir kez daha hatırlatmak isterim.
Saygılarımla
Kaynakça: 2014/33/AB Asansör Yönetmeliği, Guide to Lift Directive, TS EN 81-20:2020, TS EN 81-50:2020